Yerin ən böyük daxili su hövzəsi olan Xəzər dənizi son 30 ildə daha isti və quru iqlim, eləcə də artan su istehlakı səbəbindən sürətlə azalıb. Dəniz səviyyəsinin geri çəkilməsi — 2100-cü ilə qədər 18 metrə (60 fut) enməsi gözlənilir — ekosistemdə təhlükə yaradır, liman fəaliyyətinə mane olur və yerli hakimiyyət orqanlarını fövqəladə vəziyyət elan etməyə məcbur edir.
2024-cü ildə Vyanada Avropa Yer Elmləri Birliyinin Baş Assambleyasında (European Geosciences Union General Assembly) təqdim olunan yeni bir araşdırmaya görə, Xəzər dənizinin sahil xəttindəki dəyişikliklərin sürəti və forması müxtəlif geoloji və antropogen amillərdən asılıdır. Alimlərin sözlərinə görə onların araşdırma nəticələri yer quruluşu mütəxəssislərinə əhalini və ətraf mühit icmalarını dəniz səviyyəsindəki dəyişikliklərə daha yaxşı hazırlamağa kömək edəcəkdir.
NASA-nın Jet Propulsion laboratoriyasının geofiziki və yeni tədqiqatın həmmüəllifi Eric Fielding deyir ki, “gələcəkdə bu bataqlıqların inkişafını daha yaxşı planlaşdıra bilmək üçün yerli geoloji nəticələrin nə olduğunu bilmək vacibdir.”
Çəkilən dəniz və ruhlandırıcı xəbərlər
Tədqiqatçılar Avropa Kosmik Agentliyinin (European Space Agency) Sentinel-1 missiyasının 2014-2023-cü illər arasında yerin şaquli hərəkətini ölçən məlumatlarını təhlil ediblər.
Təhlillərini Azərbaycanın cənub-şərqində Xəzər dənizi ilə həmsərhəd bataqlıq Qızılağac Dövlət Qoruğundakı dəyişikliklər üzərində aparıblar. 2014-cü ildən bəri Qızılağac sahil xəttinin geri çəkildiyini və əlavə 218 kvadrat kilometr (84 kvadrat mil) ərazini quruya çıxardığını aşkar ediblər.
Torpaqda həm yüksəlmə, həm də çökmə baş verib və qoruğun çökməyə məruz qalan hissələrində torpağın qalxdığı hissələrə nisbətən sahil xəttində daha az dəyişiklik olub.
Fielding deyir ki, bölgənin yüksəlişi yaxınlıqdakı Qafqaz dağları (Caucasus Mountains) ilə əlaqəli bəzi aktiv deformasiya qıvrımlarından qaynaqlana bilər. Həm Qafqaz, həm də Xəzər dənizi ərəb və Avrasiya tektonik lövhələrinin toqquşduğu yaxınlaşma zonasındadır.
Fieldingin sözlərinə görə, ərazi ümumiyyətlə çox düz olduğundan yüksəliş gözlənilməz oldu. “Ərazi səthində çox dağlıq yoxdur. Buraya baxıb dərhal ‘Yaxşı, bu aktiv bir qatdır’” deməzdik dedi.
Yeni araşdırmada iştirak etməyən Oxford Universitetinin geoloqu Ian Pierce görə, düz landşaft, yüksəlmənin başqa bir şeydən qaynaqlandığını göstərir. Tədqiqat qrupu tərəfindən ölçülən sürətlər, ümumiyyətlə qatlanmış deformasiyada olduğu kimi min illər boyu davam etsəydi, yüksək relyef formaları meydana çıxacaqdı.
“Yalnız tektonikaya əsaslanan sürətlərin belə yüksəkliyini gördüyümüzü düşünmürəm.”
Digər tərəfdən, komanda tərəfindən ölçülən çökmə dərəcəsi, alimlərin çökmə müşahidə olunan digər sahil bölgələrindəki ölçmələrinə əsaslanaraq gözləntilərinə uyğundur, Cənubi Florida Universitetinin tədqiqatda iştirak etməyən geofiziki Timothy Dixon dedi. Məsələn, Mississippi deltasının bəzi bölgələrində suyun səviyyəsi ildə 6-8 millimetr (0,2–0,3 inç) azalır.
Pierce suyun vurulması və ya neft və qaz hasilatı kimi antropogen fəaliyyətlərin yer səviyyəsində dəyişikliklərə səbəb ola biləcəyindən şübhələndiyini söylədi. “Yalnız tektonikaya əsaslanan sürətlərin belə yüksəkliyini gördüyümüzü düşünmürəm.”
Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda ölçmələr
Sahil xəttinin necə dəyişdiyini anlamaq Qızılağac Dövlət Təbiət Qoruğunun yer quruluşu mütəxəssislərinin yaşayış şəraitindəki dəyişiklikləri proqnozlaşdırmağa və ətraf mühitin mühafizəsi tədbirlərini buna uyğun planlaşdırmağa kömək edir – bu barədə Azərbaycanda Neft-qaz İnstitutu və Geologiya və Geofizika İnstitutunun geofiziki və yeni tədqiqatın həmmüəllifi Bəhruz Əhədov elektron məktubunda yazıb.
Bu, həm ekosistemlərin, həm də Xəzər dənizi yaxınlığında yaşayan insan icmalarının dəniz səviyyəsinin dəyişməsinin potensial nəticələrinə hazırlanmasını əhatə edə bilər. Fielding əlavə etdi ki, yüksək ərazilərdə yerləşən Wetlands (bataqlıqlar) sahilin digər hissələrinə nisbətən daha tez su itirəcək.
Araşdırma nəticələrinin ətraf mühit dəyişikliklərinə uyğunlaşmaq və bu sahil ərazilərinin uzunmüddətli canlılığını təmin etmək üçün çox vacib olduğunu bildirdi.
“Həm Azərbaycanda, həm də dünyada suyun səviyyəsinə nisbətən quru ərazinin necə dəyişdiyini daha yaxşı başa düşmək üçün quru ərazilərin şaquli hərəkətini daim ölçmək vacibdir.”
Dixon və Fielding NASA-nın 2024-cü ildə buraxılması planlaşdırılan peyk missiyası NISAR (NASA-ISRO Synthetic Aperture Radar) missiyasıdaha yüksək icazəli quru ərazilərin deformasiyası məlumatlarını təqdim edəcək. Onların sözlərinə görə, NİSAR alimlərə mövcud peyklərdən alınan məlumatlardan istifadə etməklə mümkün olmayan bitki mənzərələri üzərində şaquli quru hərəkətini ölçməyə imkan verəcək. “Sentinel məlumatlarını istifadə edə bilmədiyimiz ərazilərdə NİSAR məlumatları boşluqları dolduracaq” dedi Dixon.
“Həm Azərbaycanda, həm də dünyada suyun səviyyəsinə nisbətən quru ərazinin necə dəyişdiyini daha yaxşı başa düşmək üçün quru ərazilərin şaquli hərəkətini daim ölçmək vacibdir” dedi Fielding. “Həqiqətən bu məlumatları əldə etməyi səbirsizliklə gözləyirik.”
—Grace van Deelen (@GVD__), ştatlı yazıçı, tərəfindən yazılmışdır
